الیاس در قرآناِلیاس (علیه‌السلام) از نوادگان حضرت هارون و از پیامبران بنی اسرائیل می‌باشد. ۱ - واژه شناسی«الیاس» واژه ای غیر عربی است [۱]
المعرب، ص۱۳.
[۲]
واژه های دخیل، ص۱۲۷.
[۳]
التحقیق، ج۱، ص۱۲۸.
که بیشتر لغویان آن را همان « ایلیا » ی عبری به معنای « یَهُوه خدای من است» دانسته و گفته اند: چون این واژه یونانی است، به پایان آن حرف «س» افزوده شده است؛ مانند: « هرمس ». [۴]
التحقیق، ج۱، ص۱۲۸.
[۵]
قاموس کتاب مقدس، ص۱۴۴.
[۶]
دراسات تاریخیه، ج۳، ص۲۳۲.
۲ - در کتاب مقدسدر کتاب مقدس درباره نبوت «ایلیا» و دعوت وی از پادشاهان و مردم به پرستش خداوند و ارتباطش با « الیسع » و حوادث دیگر، بسیار سخن گفته شده است. [۷]
کتاب مقدس، پادشاهان اول، ۱۷-۱۹.
۳ - در قرآننام الیاس دوبار، و بنابر نظر کسانی که « الیاسین » را تعبیر دیگری از الیاس می‌دانند، سه بار در قرآن آمده است. با توجه به این‌که قرآن به بیان جزئیات رخدادهای تاریخی نمی‌پردازد، درباره زمان، مکان، نسب و برخی دیگر از ویژگی های الیاس نمی‌توان از مستند قرآنی کمک گرفت؛ اما در منابع اسلامی دیدگاه های گوناگونی در این باره وجود دارد. ۴ - نظر مفسرانبیشتر مفسّران [۱۱]
تفسیر جامع البیان، مج ۵، ج۷، ص۳۴۰.
[۱۲]
تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۵۱۰.
و مورّخان [۱۳]
عرائس المجالس، ص۲۲۳.
[۱۴]
الکامل، ج۱، ص۱۶۱.
[۱۵]
قصص الأنبیاء، ص۳۸۵.
او را از نوادگان حضرت هارون و از پیامبران بنی اسرائیل و نسب او را «الیاس بن یاسین (یسی) بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران» دانسته اند.عده ای از مفسران هم به نقل از عبداللّه بن مسعود و قتاده ، او را همان « ادریس » شمرده اند [۱۷]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۳.
[۱۸]
زادالمسیر، ج۷، ص۷۹.
، حتی گفته شده که ابن مسعود در قرائتی نادر، آیه «اِنَّ اِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلین» را «إنّ ادریس...» قرائت کرده است [۲۱]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۲.
[۲۲]
تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۶.
؛ ولی گویا این گفته با آیات ۸۴-۸۵ سوره انعام سازگاری ندارد، زیرا به دلیل بازگشت ضمیر «مِن ذُرّیَّتِه» به « حضرت ابراهیم » یا « حضرت نوح »، الیاس نواده یکی از این دو پیامبر به شمار می‌رود، در حالی که بیشتر مفسّران، ادریس را از اجداد حضرت نوح دانسته اند. [۲۴]
تفسیر جامع البیان، مج ۵، ج۷، ص۳۴۰.
[۲۵]
تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۴.
[۲۶]
روح المعانی، مج ۱۳، ج۲۳، ص۲۰۴.
۵ - مصادیقاز ابن عباس نقل شده که الیاس همان « حضرت خضر »، یعنی معلّم حضرت موسی است [۲۷]
تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۴.
و برخی دیگر بر این باورند که الیاس از دوستان حضرت خضر بوده و هر دو زنده‌اند و الیاس مأمور خشکی ها و حضرت خضر مأمور جزیره‌ها و دریاهاست یا مأموریت الیاس را در بیابان ها و حضرت خضر را در کوه ها می‌دانند. [۳۰]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۳.
[۳۱]
قصص الانبیاء، ص۳۸۶.
[۳۲]
تفسیر روح المعانی، مج ۱۳، ج۲۳، ص۲۰۳.
برخی او را « حضرت یحیی »، تعمید دهنده حضرت عیسی ، « الیسع » [۳۴]
تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۴.
و « ذا الکفل » [۳۵]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۳.
[۳۶]
تفسیر روح المعانی، مج ۱۳، ج۲۳، ص۲۰۳.
[۳۷]
التحقیق، ج۱، ص۱۲۷.
نیز دانسته اند؛ ولی آن گونه که از ظاهر آیات قرآن برمی آید، الیاس به‌طور جداگانه نام یکی از پیامبران بوده و با هیچ‌یک از پیامبران دیگر که نام برخی از آن‌ها در کنار الیاس آمده، متحد نیست.۶ - نظر قرآندر سوره انعام ، نام الیاس در میان چند پیامبر دیگر که همه آنان از صالحان شمرده شده اند، آمده است: «و زَکریّا و یحیی و عیسی و إِلیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّلِحین» بیشتر مفسران بدون هیچ توضیحی درباره «الصّلِحین» از کنار آن گذشته اند؛ اما برخی گفته اند: «کُلٌّ مِنَ الصّلِحین» یعنی همه آن‌ها از انبیا و رسولان هستند [۳۹]
تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۵۱۰.
، چنان که برخی دیگر از مفسران در ذیل آیه ۱۳۰ سوره بقره که درباره حضرت ابراهیم می‌فرماید: «اِنَّهُ فِی الأخِرَةِ لَمِنَ الصّلِحین» معتقدند که مراد از صالحان در این آیه، کسانی نیستند که شایستگی رحمت عامّه خدا یا رحمت ویژه مؤمنان یا ولایت و سرپرستی از سوی خدا را دارند، بلکه مقصود، این است که آن‌ها کسانی و دارای مقامی هستند که رحمت الهی آنان را دربرمی گیرد و این همان امنیت مطلق از عذاب الهی است و چنین مقامی، خود دارای مراتبی است. در سوره صافّات الیاس از پیامبرانی معرفی شده که با دعوت قوم خود به پرهیزگاری و پرستش خدا، آنان را از پرستش غیر او برحذر داشته است؛ ولی قومِ او - جز شماری از افراد با اخلاص - سخنانش را نادیده گرفته، به وی ایمان نیاوردند: «و إِنّ إِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلینَ إِذ قالَ لِقومه أَلا تَتَّقونَ أَتدعونَ بَعلا و تَذَرونَ أَحسنَ الخلِقینَ اللّهَ رَبَّکُم و رَبَّ ءَابَائِکُمُ الأوّلینَ فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصینَ» ۶.۱ - داستاندر ذیل این آیات، داستان های فراوانی نقل شده که در یکی از آن‌ها به نقل از شیخ صدوق آمده است: بعد از تجزیه سرزمین بنی اسرائیل ، گروهی از آنان به شهری که به سبب وجود بتی به نام « بعل »، « بعلبک » نامیده می‌شد، کوچ کردند. مردم و پادشاه این دیار، بت بعل را می‌پرستیدند و خدای متعالی برای هدایت آن‌ها الیاس را به سویشان فرستاد. پادشاه در آغاز دعوت او را پذیرفت؛ ولی همسرش، وی را به سرپیچی و مخالفت با الیاس وا داشت. پادشاه نیز ضمن مخالفت با الیاس درصدد کشتن وی برآمد و الیاس به کوه ها و بیابان ها گریخت. بنابر قولی دیگر، الیاس، الیسع را به جانشینی خود برگزید و خدای متعالی او را به آسمان ها برد. [۴۳]
الکامل، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲.
[۴۴]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۳.
۷ - پر ستش بعلهمان گونه که از آیات قرآن برمی آید، قوم الیاس به جای پرستش خدای یگانه، به پرستش بتی به نام بعل روی آورده بودند: «إِذ قالَ لِقومِهِ أَلاَ تَتَّقونَ أَتَدعونَ بَعلاً و تَذَرونَ أَحسنَ الخلِقِینَ» معنا و مصداق بعل مورد اختلاف مفسران است؛ از جمله آن را به معنای « ربّ [۴۹]
کنزالدقائق، ج۱۱، ص۱۷۴.
»، نام یک فرشته [۵۰]
تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۷.
و نیز نام زنی دانسته‌اند که قوم الیاس را گمراه کرد و مورد پرستش آنان قرار گرفت. [۵۱]
تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۷.
[۵۳]
تفسیر روح المعانی، مج ۱۳، ج۲۳، ص۲۰۴.
بیشتر مفسران شیعه و سنی هماهنگ با ظاهر آیات، آن را نام بتِ قوم الیاس دانسته اند. طلایی بودن، درازی، برخورداری بت یاد شده از صورت های چهارگانه و ۴۰۰ خدمتکار و نیز چگونگی به کارگیری آن از سوی شیطان برای واداشتن مردم به تکذیب الیاس و بی اثر کردن دعوت وی از مطالبی است که برخی مفسران در ذیل آیه بدان پرداخته اند. [۵۴]
تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۳.
[۵۶]
تفسیر روح المعانی، مج ۱۳، ج۲۳، ص۲۰۴.
قوم الیاس، جز شماری از آنان، با اصرار بر بت پرستی خویش، به تکذیب آن حضرت پرداختند: «فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلصینَ» خداوند نیز گنهکاران را عذاب کرده، نام نیک الیاس را در میان امت های بعد جاودان ساخت: «و تَرکنَا عَلیهِ فِی الأَخِرِین» ۸ - الیاس و آل یاسینگروهی از مفسران، مراد از «إِل یَاسِین» را در آیه «سَلمٌ عَلی إِل یَاسِین» الیاس یا همراهان و پیروان الیاس دانسته اند، هرچند در چگونگی تطبیق آن بر الیاس اختلاف دارند: ۱. عده ای آن را لغتی از الیاس، مانند «میکال» و «میکائیل» می دانند یا این‌که نام او « یاسین » بوده و «ال» بر آن داخل شده است. [۶۱]
تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۹.
[۶۲]
البیان فی غریب اعراب القرآن، ج۲، ص۳۰۸.
۲. برخی دیگر آن را جمع «إلیاسی» به همراه «ی» نسبت و به معنای همه همراهان و پیروان الیاس می‌دانند. ۳. برخی نیز این واژه را «آل یاسین» با الف ممدوده قرائت کرده و «یاسین» را نام پدر الیاس دانسته و گفته اند: «آل» به معنای خاندان است و شامل فرزند نیز می‌شود [۶۶]
التحقیق، ج۱، ص۱۲۹.
[۶۷]
الفرقان، ج۲۲-۲۳، ص۲۰۰.
؛ ولی گروهی دیگر «یاسین» را یکی از نام های پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و «آل یاسین» را به خاندان و اهل بیت حضرت (علیهم‌السلام) تفسیر کرده اند [۶۹]
تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۹.
؛ ولی با توجه به ضمیر در «اِنَّه» که در آیه بعد آمده و مرجع آن باید مفرد باشد، دیدگاه نخست تقویت می‌شود. ۹ - فهرست‌منابع۱) البحر المحیط فی التفسیر؛ ۲) البیان فی غریب اعراب القرآن؛ ۳) التبیان فی تفسیر القرآن؛ ۴) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ۵) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ ۶) تفسیر القمی؛ ۷) تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب؛ ۸) تفسیر نمونه؛ ۹) جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ ۱۰) الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ ۱۱) دراسات تاریخیة من القرآن الکریم؛ ۱۲) روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ ۱۳) عرائس المجالس فی قصص الانبیاء؛ ۱۴) الفرقان فی تفسیرالقرآن؛ ۱۵) قاموس کتاب مقدس؛ ۱۶) قصص الانبیاء، ابن کثیر؛ ۱۷) الکامل فی التاریخ؛ ۱۸) کتاب مقدس؛ ۱۹) الکشاف، زمخشری؛ ۲۰) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛ ۲۱) المعرب من الکلام الاعجمی؛ ۲۲) المیزان فی تفسیرالقرآن؛ ۲۳) واژه های دخیل در قرآن مجید. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «إلیاس». |